De Nederlandse koning heeft volgens de Grondwet grote politieke macht. Hij kan wetten of benoemingen tegenhouden en zelfs het kabinet naar huis sturen. In de praktijk oefent de koning zijn macht op subtielere wijze uit.
Macht van de koning volgens de Grondwet
Veel Nederlanders denken dat onze monarchie een puur ceremoniële invulling heeft. Dat klopt niet als je de Grondwet leest.
‘In geen enkel ander Europees land heeft de monarch zoveel constitutionele bevoegdheden als hier’ (uit: Vrij Nederland. Beatrix de koele koningin).
Dit is de formele macht van de koning, vastgelegd in de Grondwet:
- De koning heeft het grondwettelijke recht om ministers te benoemen. Zonder zijn handtekening is de benoeming niet geldig.
- De koning heeft het grondwettelijke recht om wetsvoorstellen te ondertekenen. De wet is zonder zijn handtekening niet geldig.
Leestip: ‘Volgens onze Grondwet heeft de koning absolute macht‘
Welke macht heeft de koning in de praktijk?
Een Nederlandse koning die een kabinet naar huis stuurt of een wetswijziging tegenhoudt, lijkt anno 2020 niet heel realistisch.
De koning kan zijn macht ook op subtielere wijze uitoefenen. Dit zijn de middelen die hij daarvoor heeft:
Informatievoorsprong Elke week vergadert de ministerraad. De koning krijgt de notulen thuisgestuurd. Een gewone Nederlander mag ze pas na twintig jaar inzien.
Exclusieve toegang Elke week overlegt de koning met de minister-president. Hij kan daarbij zijn advies geven over het voorgenomen beleid.
Geheimhouding Wat de koning bespreekt, blijft meestal geheim. Burgers of journalisten kunnen deze informatie niet opvragen door een Wob-verzoek.
Onschendbaar Last but not least – de koning is onschendbaar. Als bijvoorbeeld blijkt dat hij belasting ontduikt, kan justitie hem niet vervolgen.
Maakt de koning gebruik van zijn macht?
Dat hangt er maar net vanaf wie er op dat moment koning(in) is.
Over Wilhelmina (‘Macht van Oranje‘ Erasmus Universiteit):
Koningin Wilhelmina (1890-1948)
‘Ze voelt zich maar weinig beperkt door de ministeriële verantwoordelijkheid. In Londen krijgt ze de kans te regeren als absolutistisch vorst. Wilhelmina laat het niet na ministers volledig buiten spel te zetten. We krijgen in deze periode een goed beeld van de wensen van de vorstin.’
Konining Juliana blijkt minder politiek geïnteresseerd (in tegenstelling tot haar man prins Bernhard). Toch maakt ze wel gebruik van haar macht.
Uit het artikel ‘Juliana en de Vier van Breda‘ (Historisch Nieuwsblad):
‘Berechting van oorlogsmisdadigers in Nederland verdient op z’n zachtst gezegd geen schoonheidsprijs. Uitvoerders werden zwaar bestraft; beleidsmakers ontsprongen de dans. Die ‘rechtsongelijkheid’ werd vervolgens nog eens vergroot doordat koningin Juliana op een persoonlijke manier gebruikmaakte van haar recht gratie te verlenen.’Koningin Juliana (1948-1980)
Koningin Beatrix bemoeit zich wederom actief met de politiek.
Uit de studie ‘Macht van Oranje: een historisch overzicht‘ (Erasmus Universiteit):
Koningin Beatrix (1980-2013)
‘Met Lubbers werkt Beatrix jarenlang intensief samen. Via Lubbers lijkt de vorstin nog invloed uit te kunnen oefenen in de politiek. Er gaan zelfs geruchten dat Lubbers bijna geen belangrijk besluit meer neemt zonder het oordeel van Beatrix gehoord te hebben.’
Koning Willem-Alexander lijkt zich minder te interesseren voor de politiek.
Opvallend is wel dat premier Rutte hem bij financiële schandalen opzichtig uit de wind houdt. De NOS maakt daarom de volgende analyse:
‘Koning Willem-Alexander zit ruim duizend dagen op de troon. In die tijd kreeg hij, naast lof, ook de nodige kritiek. Die gaat bijna altijd over geld, zoals de hoge kosten van de monarchie en de soms als luxe betitelde levenshouding van de vorst.
(..) Premier Rutte wimpelt die kritiek stelselmatig af.
De koning loopt de premier politiek niet voor de voeten en de premier pareert de financiële kritiek. Zo helpen zij elkaar.’Koning Willem-Alexander (2013-)
Kun je de macht van de koning controleren?
Het is erg lastig om de reële invloed van de koning te controleren.
Journalisten klagen dat ze geen documenten kunnen opvragen.
Soms komt er wel nieuws over de invloed van het koninklijk huis naar buiten, maar dan pas jaren later. Als het eigenlijk al niet meer relevant is.
Neemt de macht van de koning toe of af?
Over het algemeen kun je stellen dat de macht van de koning afneemt.
Belangrijke stap is de wijziging in het reglement van de Tweede Kamer in 2012 waardoor de koning(in) geen rol meer speelt in de kabinetsformatie.
Hoeveel macht heeft de koning in een puur ceremoniële rol?
Zweden wordt vaak genoemd als land waar het koningshuis een puur ceremoniële rol vervult.
Oud-topambtenaar Thomas Lyrevik schreef in 2019 het boek ‘Den Kungliga Kleptokratin‘, vertaald: De Koninklijke Kleptocratie.
Lyrevik beschrijft in zijn boek hoe de Zweedse koninklijke familie het eigen vermogen op discutabele wijze uitbreidt ten koste van de Zweedse belastingbetaler. Controle wordt afgekocht met baantjes, lagere huren en koninklijke onderscheidingen (bronnen: Aftonbladet, Expressen).
Het Zweedse voorbeeld laat zien dat je met een ceremonieel koningshuis nog steeds risico loopt op corruptie door de machtspositie van de monarch.
Wat vinden politieke partijen?
Van alle politieke partijen die op dit moment in de Tweede Kamer zitten, pleiten GroenLinks, SP en BIJ1 voor een afschaffing van de monarchie.
PVV, D66, PvdD en PvdA stemden in 2012 voor het inperken van de politieke macht van de koning. PVV, SP, D66, PvdD en FvD pleiten voor een puur ceremonieel koningschap. De koning zou daarin geen onderdeel meer uitmaken van de regering en de Raad van State.
SGP is de felste voorstander voor macht van de koning. Ook CDA, CU en VVD stemden in 2012 tegen het inperken van de politieke macht van de koning. DENK pleit niet voor het verder inperken van de macht van de koning.
Wat vindt Republiek
Republiek vindt dat macht democratisch controleerbaar moet zijn. Een ongekozen en onschendbare koning voldoet daar niet aan.
